Bu ərz-hal Azərbaycan xalqının adından çara ünvanlanmış ilk proqram sənədi idi. Milli burjuaziya nümayəndələri, demokratik ziyalılar və ictimai xadimlər bir araya gələrək xalqımızın ən mühüm problemlərini ali hakimiyyətə çatdırmışdılar.

Azərbaycanın milli demokratları bütün Rusiya müsəlmanlarını hökumətə qarşı bir cəbhədə birləşdirməyə çalışırdılar. Azərbaycan, Krım və Kazan türklərinin ziyalılarının birgə təşəbbüsü ilə 1905-ci ilin avqustunda Rusiya müsəlmanlarının birinci qurultayı keçirildi. Qurultayda Rusiya Müsəlman İttifaqı yaradıldığı rəsmən elan edildi. 1906-cı ilin yanvar ayında keçirilən ikinci qurultayda təşkilatın nizamnaməsi və proqramı qəbul olundu. Proqramda Rusiya Müsəlman İttifaqının əsas tələbləri belə müəyyən edilmişdi:

1. Konstitusiyalı dövlət quruluşu formalaşdırılsın;
2. Müsəlman xalqlarına milli-mədəni muxtariyyət verilsin;
3. Yeni tipli məktəblər açılsın və icbari ibtidai təhsilə keçilsin.

1906-cı ilin avqustunda keçirilən üçüncü qurultayda isə Rusiya Müsəlman İttifaqının rəhbər orqanı olan Mərkəzi Komitə yaradılması qərara alındı. Bu qurumun daimi yeri Bakı şəhəri müəyyən edildi. Beləliklə, Şimali Azərbaycan Rusiyanın müsəlman xalqlarının azadlıq hərəkatının mərkəzinə, Ə.Topçubaşov isə onun liderinə çevrildi. Üçüncü qurultayda, həmçinin Bakı, Qazan və Bağçasarayda müəllimlər institutları yaradılması tələbi irəli sürüldü.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR:

1. Rusiya hökumətinin erməni-azərbaycanlı qırğınlarını törətməkdə məqsədi nə idi?
2. Mətn və xəritə əsasında kütləvi qırğınların baş verdiyi əraziləri müəyyən edin.
3. Nəyə görə Azərbaycanın milli burjuaziyası islahatlar keçirilməsi haqqında hökumətə müraciətlər göndərirdi? Fikrinizi izah edin.
4. Milli hərəkatın liderləri haqqında təqdimat hazırlayın.
5. Azərbaycan ziyalılarının Ümumrusiya müsəlmanları qurultayının çağırılmasında, Rusiya Müsəlman İttifaqının proqramının tərtib hazırlanmasında rolu haqqında əlavə məlumat toplayın.